19 Jul Tentoonstelling: Jean Tinguely (NL)
Mijn eerste ervaring met werk van Jean Tinguely.
Ongeveer een jaar geleden (begin 2017) ben ik met een aantal klasgenoten naar de tentoonstelling Machinespektakel geweest van Jean Tinguely in het Stedelijk museum in Amsterdam. Na een wat stroef begin waarin ik eigenlijk niet goed wist wat ik met de fotografie en informatie aan moest kwam ik in mijn droomwereld terecht. Ik wist van te voren niet wie Jean Tinguely was en wat voor werk hij maakte, ik had geen idee. Maar ik zag het meteen, dit is mijn favoriete kunstenaar. De machines die bewogen, die kunst maakten, die haast tot leven leken te komen. Machines die best mogen verroesten, die je zelf aan kunt zetten als je op een knop drukt, en die maar wat doen zonder dat je snapt hoe het werk, hoe complex het in elkaar lijkt te zitten, de techniek die er bij komt kijken. Je vraagt je af welke delen stroom hebben, en welke delen juist in beweging worden gezet door de machinale onderdelen.
Mijn klasgenoten maakten overal foto’s van, maar ik niet, ik kon niet anders dan het werk bewonderen. Dat bewonderen wilde ik niet doen door mijn fotocamera, ik wilde dat doen door in het moment aanwezig te zijn. Toen ik door de zalen liep was ik laaiend enthousiast. Ik liep daar bijna als kip zonder kop rond, ik liep naar de volgende zaal, en daarna weer terug naar de vorige omdat ik hoorde dat er een machine aan ging. Zo liep ik een hele poos door de tentoonstelling; van zaal naar zaal en weer terug naar de vorige. Maar dit is nog maar een voorproefje van het meesterwerk, wat op het einde van de tentoonstelling te zien is; Mengele Totentanz.
Ik kwam de immens grote ruimte binnengestapt. Het was donker, het was stil, er stond een bewaker aan het einde van het stukje waar je nog mocht lopen, hij hield iedereen goed in de gaten, ik hem ook. Ik wist niet of deze machine aan zou gaan ja of nee, ik ben daarom op het bankje gaan zitten, wachten tot er iets zou gebeuren. Ik zag van alles, afgebrand hout, verroeste ijzeren dingen, schedels, kettingen, katrollen en grote ijzeren platen die zeker niet meer nieuw zijn. Toen gebeurde het, het grote werk ging aan. Even was ik stil, ervaarde ik verstilling? Ervaarde ik iets subliems? Het geluid was niet om aan te horen, het piept, het kraakt, het rinkelt en het tinkelt. Er begon van alles te bewegen, grote houten verbrande balken, kettingen, en zelfs schedels. Dingen die net nog stil waren maken nu piepende en schurende geluiden en totaal losgeslagen bewegingen. Wat ik het meest magisch vond waren de schaduwen die dansten. Ze dansten over de muren, het plafond, de vloer en over alle andere objecten die in beweging kwamen. Bij veel van zijn werken heeft de schaduw in mijn ogen een mooi pluspunt, de lichtval en schaduw maakt alles nog spectaculairder. Het had ook wat duisters. De lampen waren uit, en tientallen kleine spotlights stonden aan. De ruimte was erg donker, waardoor de muren ook zwart leken in plaats van het standaard wit. Dat gaf nog een extra dimensie aan de zware en duistere sfeer die er in de ruimte hing.
https://youtu.be/G_JSWf2kmYg
Gelach en gejuich van enthousiaste kinderen.
Jean Tinguely (1925-1991) geboren in Zwitserland is altijd bezig geweest met machines van verroest staal en allerlei ander afval. Hij gebruikt het afval van de consumptiemaatschappij als bron van inspiratie. De samenleving is ‘ontmenselijkt’ en daar wil hij wat aan veranderen. Hij experimenteert met allerlei machines en apparaten die eigenlijk niks anders doen dan pure sensatie produceren. Zo maakte hij de méta-matics, machines die erg krakkemikkig in elkaar zitten die een stift vast hebben en op die manier op een papier aan het creëren zijn. Door deze manier van “instant-kunst” drijft Tinguely de spot met het vrije kunstenaarschap. Er komt geen kunstenaar aan te pas, dan is dus de vraag wie of wat het werk maakt… Is de méta-matic zelf het werk? Is de persoon die op de knop drukt het werk? Tinguely zal gezegd hebben dat degene die het werk heeft aangezet het werk heeft gemaakt. Hij schreef ooit op een flyer: “Houd op met dat schilderen van de tijd. Leef voor een wonderlijke, absolute werkelijkheid.” Het gaat er dus om, het onstandvastige in het leven te accepteren, dingen gebeuren en daar kun je niks aan doen. Zo maakte hij in New York een groot werk, Tinguely noemde het ‘Studie voor het einde van de wereld’, dat zichzelf binnen een uur brandend, rokend en spetterend vernietigde. Alles is gemaakt om kapot te gaan, en dat past hij ook toe op een aantal van zijn werken.
Zo heeft Beerkens (een conservator van kinetische kunst) verteld dat de machines van Tinguely horen te rammelen wanneer ze bewegen, de slordig aan elkaar gelaste stukken verroest metaal moet schuren en piepen. Het zou dus doodzonde zijn om een klusjesman de wieltjes even laten smeren zodat het wat vloeiender en soepeler loopt. De vervallen toestand waarin de machine verkeert maakt juist meer indruk op de toeschouwers/deelnemers. Het geeft het werk levendigheid en persoonlijk karakter, natuurlijk zijn het ook de geluiden die daaraan bijdragen. Een ‘defect’ is in dit geval een onmisbaar onderdeel van het werk.
Zoals ik al eerder vertelde is de grens tussen fantasie van het kind en volwassen kunstenaarschap erg klein, zo zei Tinguely ooit dat hij altijd kind is gebleven. Exposities lijken wel op een kermisplein vol met attracties. Tinguely hield van het gelach en gejuich van enthousiaste kinderen. Hoe kinderen reageren op zijn werk vind hij bijna belangrijker dan wat volwassen mensen er over zouden zeggen. Zoals hij ooit zei: “Ouderen denken toch alleen maar in geld en wat het kunstwerk morgen waard zal zijn. De kinderen volgen me, terwijl de ouderen zich alleen maar ergeren.”
De schrikbarende ervaring van Tinguely.
Op een dag was er veel onweer in Zwitserland, waar Tinguely woonde, bliksem trof het huis van de buren, het was een boerderij. “we werden wakker van de klap van de donder en alles werd rood.” Aldus Tinguely in een audio opname uit 1986. Blijkbaar zat de bliksem zo vast in het huis dat het bleef ratelen in de omheining, dakpannen vlogen van het huis en waaiden door de lucht. “Het was een schrikbarend, alles verterend vuur, een dramatische, erotische, helse ervaring” vertelde Tinguely, er stond nog een stier met wat kalveren in de stal, en dagen later rook je nog steeds de geur van verschroeid huid in de lucht. Tinguely kocht schoenen met stalen neuzen en zo kon hij door het gevallen huis op zoek naar mooie elementen van dat wat hij ooit een prachtig huis vond. “ik begon er stukken oud ijzer tussen uit te trekken, zonder dat ik wist waarom… Ik wist één ding; Ik wilde niet dat er regen op het ijzer kwam wat voor roest zou zorgen”. Hij legde deze stukken onder een afdak op zijn eigen terrein. “Het zag er zo vreselijk uit dat het voor mij haast leek op een Duits concentratiekamp. De carbonisatie was een verschrikkelijke ervaring voor mij; het vlees van de stier had zo van een mens kunnen zijn. Ik voelde ineens de catastrophe van het concentratiekamp op me inzinken. Het grijze inspireerde me daartoe.” Hij heeft daar een week rondgelopen, hij kwam allerlei voorwerpen tegen die hij beschermend onder het afdak plaatste. Het werd voor hem een obsessie, hoe hij daar half als een zombie door de ruïne liep. Hij vond een maïs machine waar de naam ‘Mengele’ op stond. Er werkte de laatste jaren een man in het concentratiekamp die Josef Mengele heette, hij deed medische experimenten op mensen en selecteerde wie er naar de gaskamers moesten. De connectie met de concentratiekampen en het werk werd hierdoor nog sterker, Het kwam door deze machine dat hem inspireerde dit werk te maken.
Bronnen
1 De visser, Ad. De tweede helft, beeldende kunst na 1945, Uitgeverij SUN, Nijmegen, 1998. blz 107-109)
